سوسک‌ها، دشمنان زیرزمینی

وقتی که با حجم زیادی از انسان در یک مکان به عنوان مثال در یک شهر بزرگ رو به رو هستیم، فعالیت هایی که انسان ها در این شهر برای بقا و زندگی انجام می­دهند، باعث ایجاد ضایعات و زباله های زیادی در سطح شهر می­شود. به دنبال این قضیه آفات یا حشرات موذی به سمت زندگی شهری جذب می­شوند و ممکن است حجم زیادی از آنها به خانه های ما سرازیر شوند.

طبق گفته جف لاک وود استاد علوم طبیعی و انسانی در دانشگاه وایومینگ یکی از موجوداتی که حضور ما در دنیا باعث پیشرفت آنها شده است، سوسری ها هستند. این حشرات از هر فرصتی که ما برایشان فراهم می­کنیم نهایت سو استفاده را می­کنند. ما با مصرف مواد غذایی و مدیریت نکردن درست مواد مصرفی، گویی این موجودات کثیف و بد بو را مهمان سفره هایمان می­کنیم. سوسری ها به طور معمول چیزی جز مزاحم های ناخوشایند و خطرآفرینی برای ما و غذاهای مصرفی ما ندارند.  اما 

چگونه ما این شرایط را برای این حشرات فراهم می­کنیم؟!

آب و هوای گرم و رطوبت کافی امکان زندگی طولانی تر و تکثیر با نرخ های بیشتر را برای سوسری ها فراهم می­کند حالا به این موارد در دسترس بودن مواد غذایی در محیط خانه را هم اضافه کنید. این شرایط می­توانند باعث شوند که سوسری ها به طور مکانیکی عوامل بیماری زا را به مواد غذایی و سطوح مختلف خانه منتقل کنند. در ادامه این روند با توجه به اینکه انسان ها با این سطوح و موادغذایی در تماس هستند می­توانند همیشه در معرض بیماری هایی که سوسری ها منتقل می­کنند باشند.

ما سوسری ها را به چه شکل و کجاها میبینیم؟! ما مردم سوسری ها را به اسم سوسک می­شناسیم که این اسم در دنیای حشره شناسی به یک گروه دیگر از حشرات گفته می­شود. ما سوسری ها را بیشتر به موذی بودن و ترسی که از آنها داریم می­شناسیم در صورتی که شاید ندانیم که این حشرات چه مشکلاتی را می­توانند برای ما ایجاد کنند. با وجود اینکه در درجه اول حضور سوسری ها به عنوان یک آفت مزاحم در محل زندگی انسان تلقی می­شود.، از انها به عنوان تهدید کننده های سلامت هم یاد می­شود. سوسری ها تقریبا  از هر ماده آلی که توسط انسان تولید، ذخیره، دفع و یا دور ریخته می­شود می­توانند برای بقای خود تغذیه کنند. در نتیجه تمام مواد غذایی و سطوح آماده آلوده شدن به عوامل بیماری زا توسط سوسری ها هستند. 

سوسری ها  (Cockroaches) از قدیمی ترین و ابتدایی ترین حشرات بر روی کره زمین به حساب می­آیند. محققان اخیرا با بررسی فیلوژنی راسته بزرگی که سوسری ها به آن تعلق دارند) (Dictyoptera  پی بردند که سوسری ها  و موریانه ها به دوره پرمیان حدود 275 میلیون سال قبل برمی­گردد. پس می­توانیم بگوییم که آنها میلیون ها سال در سیاره ما وجود داشته اند. هر جا که انسان ها رفته اند سوسری ها هم با آن ها به محیط جدید رفته و سازگار شده اند. از سازگاری و مقاومت این حشرات همین بس که آنها در طول 250 میلیون سال اخیر تغییر ساختاری چندانی نکرده اند و در این زمان، شاهد انقراض گروه های مهمی از موجودات زنده روی کره زمین بوده اند.

در مقابل تعداد زیادی از گونه ها همچنان در زیستگاه های طبیعی مانند جنگل های گرمسیری، زیر زمین، زیر سنگ ها و یا به صورت همزیست در لانه حشرات اجتماعی، جوندگان و خفاش ها زندگی می­کنند.

سوسری ها چه شکلی هستند؟! 

 بخش زیادی از سر در این حشرات در زیر قسمتی از بدن آنها (پرونوتوم) مخفی شده و از بالای بدن دیده نمی­شود.  قطعات دهانی جونده و شاخک ها به صورت بلند مویی و گاهی نخی شکل دیده می­شوند که گاهی طول آن به اندازه طول بدن می­رسد. پای این حشرات دونده است ، و بدین معنی است که ران و ساق، کشیده و مجهز به ماهیچه های قوی است به همین خاطر این حشره جز سریع ترین دونده های دنیای حشرات قرار می­گیرد. در خیلی از گونه ها هر دو جفت بال ها به خوبی رشد کرده اند و به این حشرات توانایی پرواز کردن را می­دهند.

شکم به طور عمده پهن و بیضوی است و در انتهای آن، یک جفت سرسی که به صورت زوائدی دیده می­شود در جنس نر و ماده وجود دارند. 

شاخص آلودگی در سوسری ها تخم های آنهاست. تخم ها درون یک دیواره ی ضخیم با غشا غیر قابل نفوذ ضخیم محافظت می­شوند. کپسول تخم باعث جذب آب و مواد مغذی از دستگاه تناسلی ماده می­شود.

این حشرات چگونه چرخه زندگی خود را طی می­کنند؟!

سوسری ها دارای متابولیسم تدریجی هستند. متابولیسم تدریجی یعنی زیستگاه و رژیم غذایی پوره و حشرات کامل، معمولا مشابه است. نوزادان تا حد زیادی شبیه به والدین خود هستند. 

تولیدمثل در این حشرات به صورت جنسی بوده اگرچه در بعضی از گونه ها بکرزایی هم دیده می­شود. پس از اینکه حشرات به سن بلوغ رسیدند، عمل جفت گیری انجام می­شود. حدود 10 تا 12 روز پس از جفت گیری، حشره ماده تخم هایشان را به صورت دسته جات 12 تا 25 تایی در داخل یک کپسول تخم گذاشته می­گذارند. این کار ممکن است چندین هفته طول بکشد. حشره ماده می­تواند این کپسول تخم را چندین روز با خود حمل کند.

 البته در برخی دیگر از سوسری ها، کپسول تخم تا زمان تفریخ، در داخل رحم نگهدری می­شود. حتی برخی از گونه ها نوزادان خود را بصورت زنده به دنیا می­آورند.حشره ماده این کپسول تخم را در محلی محفوظ و نزدیک منابع غذایی گذاشته و با ترشح دهانش این کپسول حاوی تخم را به یک سطح  امن می­چسباند. کپسول تخم دارای آب کافی برای رشد و نمو تخم هاست. دوره ای که تخم ها به پوره تبدیل می­شود ممکن است از چند روز تا چند ماه طول بکشد. پس از این مدت زمان، پوره ها از تخم خارج می­شوند. دوره پورگی به محض خروج پوره ها از تخم، شروع و با پیدایش بلوغ پایان می­یابد. در این بین پوره ها برای به بالغ تبدیل شدن چندین بار عمل پوست اندازی را انجام می­دهند.

در جهان حدود 4400 گونه سوسری وجود دارد که به بیش از 500 جنس تعلق دارند. 17 مورد از این گونه ها آفات با درجات مختلف هستند. سوسری ها به 5 خانواده تقسیم می­شوند که 3 خانواده Blattidae، Blattellidae و Blaberidae دارای گونه هایی هستند که به عنوان آفت شناخته می­شوند. در این بین گونه های خانواده Cryptocercidae از نظر داشتن همزیست های موجود در روده که مشابه آنچه که در موریانه ها وجود دارد و زندگی اجتماعی، غیر عادی به نظر می­رسند. 

حشرات خانواده  Blattidae، سوسری های بزرگی به طول 18 میلیمتر و بیشتر هستند که در قسمت داخلی ران پای آنها به خصوص پای عقب، یک سری زوائد خارمانند وجود دارد. سرسی کوتاه و پهن است. این سوسری ها، کپسول تخم خود را به سمت بالا نگه می­دارند و پس از تشکیل، کپسول را در جهت طول نمی­چرخانند. دو گونه­ی مهم سوسری شرقی Blatta orientalis و سوسری آمریکایی Periplaneta americana که جز متداول ترین گونه ها در سراسر جهان  هستند، به این خانواده تعلق دارند.

خانواده Blaberidae در برگیرنده ی برخی ازبزرگترین سوسری هاست که طول برخی از آنها، رویه هم تا 90 میلیمتر نیز می­رسند. بیشتر گونه های این خانواده ، در فضولات و مواد پوسیده زندگی می­کنند و گونه های معدودی از آنها به عنوان آفت بهداشتی در منازل مطرح هستند. گونه  Leucophae mederae یکی ازآفات خانگی این خانواده است. گونه Blaberus giganteus، احتمالا بزرگترین سوسری شناخته شده است که حدود 90 میلی متر طول دارد و در جنگل های استوایی آمریکای جنوبی به فراوانی یافت می­شود.

خانواده Blattellidae دارای سوسری های کوچک با طول کمتر از 18 میلیمتر هستند. بسیاری از گونه های این خانواده، جز آفات بهداشتی منازل، نانوایی ها و ... هستند. یکی از مهم ترین و عمومی ترین گونه های این خانواده، سوسری آلمانی Blatella germanica است. این خانواده بزرگترین گروه راسته Blattodea است .

سوسری ها را می­توان به گروه خانگی، و وحشی تقسیم می­شوند. گونه های خانگی منحصرا در داخل خانه زندگی می­کنند و تا حد زیادی به منابع انسان ها (آب و غذا) وابسته هستند. آنها به ندرت قادراند خود را در بیرون از خانه حفظ کنند. این گروه دارای کمترین تعداد گونه است اما بیشترین نگرانی را برای سلامتی انسان بهمراه دارند. از گونه های خانگی می­توان به سوسری های آلمانی و نوار قهوه ای اشاره کرد.

 سوسری ها همه چیز خوار هستند و تقریبا از هر کدام از مواد غذایی تازه و فرآوری شده، محصولات ذخیره شده، کتاب و کاغذ دیواری را وقتی که غذایی در دسترس نباشد تغذیه می­کنند. سوسری ها مانند سایر بندپایان زمینی با تعادل برقرار کردن آب مشکل دارند. اندازه نسبتا کوچک آنها منجر شده است که اندازه سطح به حجم در آنها بالا باشد و خطر از دست دادن آب از طریق تنفس، دهان و مقعد و یا کوتیکول بالا رود. دما، جریان هوا و رطوبت نسبی در دسترس بودن آب را در بدن بسیار تحت تاثیر قرار میدهد.

 در نتیجه این عوامل فیزیولوژیکی، محدودیتهای فیزیکی محیط معمولا ترجیحات ساختار زیستگاه سوسری ها را تعیین می­کنند. به عنوان مثال سوسری های شرقی و آمریکایی به رطوبت زیادی مانند محیط های مرطوب زیر زمینی مانند مخازن و فاضلاب های شهری نیاز دارند. سوسری های نوار قهوه ای شرایط خشک محیطی را بیشتر می­توانند تحمل کنند و معمولا در آشپزخانه و اتاق خواب دیده می­شوند. 

سوسری های آلمانی مکان هایی که دسترسی به غذا و آب آسان تر باشد حضور می­یابند. در نتیجه آنها در درجه اول در آشپزخانه ها و کابینت ها و در درجه دوم در حمام ها وقتی که جمعیتشان زیاد است دیده می­شوند.

در ایران طبق آخرین آمار سوسری ها، 26 گونه سوسری از سه خانواده و 14 جنس یافت شده است، که در این بین سوسری آلمانی  Blattella germanica، سوسری شرقی Blatta orientalis، سوسری آمریکایی  Periplaneta americanaو سوسری نوار قهوه ای Supella longipalpa در ایران بیشتر مورد توجه هستند.

سوسری ها در ساختمان های تجاری شلوغ، محل های دفن زباله، سیستم فاضلاب شهری ، زیر زمین ها، سوراخ های درختان، حفره ها در دیوار ، غارها و معادن یعنی به طور کل در مکان هایی که تاریک دارای رطوبت و جریان هوا کم است یافت می­شوند وجود برخی از گونه ها مثل سوسری آلمانی و یا نوار قهوه ای در خانه و آشپزخانه ها اغلب نشانه ای از ضعف در بهداشتی یا خانه داری توسط عموم مردم است.

سوسری آلمانی (Blattella germanica)، در شمال یا شرق آفریقا، آسیا به وجود آمده و گسترش پیدا می­کند. سوسک آلمانی مهمترین آفت خانگی است که در سراسر جهان گسترش پیدا کرده است. در ایران این سوسری از پراکنش زیادی برخوردار است.

حشرات بالغ حدود 16 میلی متر طول دارند و به عنوان کوچکترین سوسری خانگی شناخته می­شوند. پیش گرده (pronotum) که قسمتی از سطح پشت بدن را تشکیل می­دهد، در این گونه کمی برآمده است. این گونه دارای دو نوار تیره عریض طولی بر روی پرونوتوم خود هستند. زوائد انتهایی بدن (سرسی) بلند و یکرنگ هستند این گونه به هوای گرم 30 تا 33 درجه، شرایط مرطوب و نزدیک مواد غذایی  برای مشاهده شدن در محیط نیاز دارند. 

این سوسری قدرت تولید مثل بالایی و دارد و کپسول تخم 6-9 میلی متری که حاوی 30 تا 40 جنین در طی 7 تا 10 روز بعد از جفت گیری گذاشته می­شود.  ماده ها تخم ها را تا چند ساعت قبل از تفریخ شدن پوره ها حمل می­کنند تا از آنها در برابر شکارچیان حفاظت کنند. کپسول تخم در فواصل 20 تا 25 روزه تولید می­شوند. یک ماده 4 تا 8 بار می­تواند در طول زندگی خود کپسول تخم تولید کند. پوره ها در طی 7 تا 12 روز زندگی خود را کامل می­کنند. این گونه متداول ترین سوسری در خانه و مجتمع های آپارتمانی است که به دلیل حرکتشان بین آپارتمان ها که از طریق لوله کشی در دیوارهای مشترک و مجاور صورت می­گیرد کنترل آنها دشوار است.

سوسک نوار قهوه ای (Supella longipalpa)، مانند سوسری آلمانی این گونه خانگی احتمالا از آفریقا پراکنده شده است و هم در محیط خانه و هم بیرون از خانه دیده می­شوند.این گونه در آمریکای شمالی و اروپا تقریبا در محیط های داخلی ساختمان های گرم دیده می­شود. در آب و هوای، به ویژه در آپارتمان های بدون هوا و تهویه مناسب آلودگی به این سوسری دیده می­شود. حشرات بالغ از نظر اندازه شبیه به سوسری های آلمانی 13 تا 14 میلی متر طول دارند اما فاقد نوار در قسمت پشتی است. 

سوسری آمریکایی (Periplaneta americana)،  جهانی ترین آفت خانگی شناخته می­شود. سوسری آمریکایی همراه با دیگر گونه های periplaneta از شمال آفریقای گرمسیر به سمت آمریکای شمالی گسترش پیدا کرده است. امروزه این گونه ها بیشتر عرض جغریافیایی پایین هر دو نیمکره و به طور قابل ملاحظه ای مناطق معتدل تر جهان را آلوده کرده اند. اندازه ای به نسبت بزرگی دارد به طوری که طول حشرات بالغ آن به  34 تا 53 میلی متر می­رسد. رنگ این گونه قهوه ای مایل به قرمز است و دارای الگوهای تاریک و روشن بر روی سطح بیرونی (پرونوتوم) خود هستند.